Uzm. Ecz. Fatih KARATAŞ
Bu yazımda özellikle havaların ısınmasıyla birlikte açık alanları daha fazla kullanmamız nedeniyle çok fazla maruz kaldığımız küçük ama sinir bozucu bir durumdan bahsetmek istiyorum.
Bu yazımda özellikle havaların ısınmasıyla birlikte açık alanları daha fazla kullanmamız nedeniyle çok fazla maruz kaldığımız küçük ama sinir bozucu bir durumdan bahsetmek istiyorum. Haşere, sivrisinek, karasinek vb. zararlılarla doğal yollardan nasıl mücadele edebileceğimiz, insektisit etkili bitkiler ve bu bitkilerin pratikte kullanımları ile ilgili bilgiler vermeye çalışacağım. Sivrisinek kene, haşere gibi canlılar ilk akla geldiğinde insan sağlığı açısından çok da önemsenmemektedir fakat bu zararlılar insan sağlığına çok ciddi zararlar verebilmektedir.
- Sivrisineklerin Sıtma ve Sarı Humma, Nil Humması, Lenfatik Filariazis gibi ciddi hastalıkların etkenlerini taşıdığı,
- Sineklerin bağırsak ülserlerine sebep olan Helycobacter Pylori bakterisinden tutun da birçok patojeni taşıdığı
- Kenelerin de son derece ölümcül olan Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA) hastalığı etkenini taşıdığını bilmekteyiz.
Tabi bu kadar ciddi hastalığın yanında birkaç gün geçmeyen kaşıntılar, kızarıklıklar, ısırık izleri insanın yaşam kalitesini ciddi oranda düşürebilmektedir. Peki, bu haşerelerle mücadelemizi nasıl yapmalıyız? Bitkisel kökenli doğal insektisitlerle mi? yoksa sentetik kökenlilerle mi? Tablo 1’deki toksisite verileri bence cevap için yeterli. Bu bitkisel kökenli doğal insektisitlerin zararsız olduğu anlamına gelmemektedir. İkisinden birini tercih edeceksek bu tabi ki bitkisel insektisitler olacaktır.
Tablo 1
| Bazı Sentetik İnsektisitler | Toksisitesi ( Zararlı Etkileri ) |
| İndalon | Dermal yolla uzun süre maruziyet sonucu böbrek ve karaciğer hasarına neden olduğu görülmüştür |
| DEET (N,N-Dietil-meta-toluamide)
(Sinek kovucu losyonlarda kullanılır) |
DEET’in sinir hücrelerinde yıkıma, beyin fonksiyonlarında bozulmalara, ensefalopatilere ve ölüme neden olabildiği özellikle çocuklarda nörotoksisite riski taşıdığı bildirilmektedir. |
| Permetrin (bitlere karşı kullanılan ilaçların içeriğinde bulunur.) | Akut permetrin toksisitesi göz ve cilt duyarlılığı, bulantı, kusma, solunum güçlüğü yapabilmektedir. Üreme sistemi bozuklukları, mutajenite ve bağışıklık sisteminde değişikliklere neden olmaktadır. |
| DEPA (N,N-dietil-2-fenil-asetamid) | Tavşanlar üzerine yapılan bir çalışmada yedi gün boyunca 1200-1400 mg/kg/gün dozunda dermal uygulamaları karaciğer bozukluklarına ve erkeklerin vücut ağırlıklarında önemli azalmalara neden olmaktadır. |
Bitkisel kökenli doğal insektisitler
Bitkilerden elde edilen ekstraktlar ve uçucu yağlar zararlılarla mücadelede önemli bir yer tutmaktadır. Bitkilerden elde edilen uçucu yağların zararlılara karşı toksik, uzaklaştırıcı (repellent), beslenmeyi engelleyici (antifeedant), gelişme ve çoğalmayı engelleyici etkilerinin var olması, bitkilerin insektisitler için önemli potansiyel kaynaklar olduğunu göstermektedir.
Yapılan araştırmalarda bugün 2000’den fazla bitkinin böceklere karşı çeşitli şekillerde etkili olduğu ortaya konmuştur. Bu sayıya rağmen pratikte kullanılan bitki sayısı oldukça azdır. İnsektisit olarak kullanılabilecek bitkilerin önemli bir kısmının alkaloit, glikozit, fenol, terpenoid, tanen ve saponin gibi kimyasal metabolitleri içerdiği görülmüştür.
Etki Mekanizması:
- Kontakt etki; Uçucu yağların zararlının üzerine püskürtülerek kütikülası yoluyla, uçucu yağın zararlılar tarafından içeriye alınması sonucu etkili olmaktadır.
- Uzaklaştırıcı etki; Böceğin uçucu yağı ortamdan solunum yolu ile alarak uzaklaşmasına sebep olması yoluyla ortaya çıkmaktadır. Bu etki, uçucu yağ bileşenlerinin buharlaşma özelliğine göre yağın ortamdan tamamen uzaklaşmasına kadar da devam edebilir.
Citronella Yağı;
Citronella yağı içerisindeki citronellal ve limonene böcek kovucu etkiye sahip bileşiklerdir. Citronella yağı ticari böcek kovucularda etken maddesi olarak da kullanılmaktadır.
Lavanta Yağı;
Pinen, sineol, borneol, 1,8 sineole ve bol miktarda tanen içeren lavantanın böcek kovucu etki gösterdiği bilinmektedir.
Okaliptüs Yağı
Okaliptüsün genellikle taze yapraklarından elde edilen ekstraktlarının sivrisineklere karşı kovucu ve larvisidal etkisi olduğu bilinmektedir. Lavanta yağında da olduğu gibi bu bileşenlerden böcek kovucu etkiye sahip olan bileşen 1,8-sineole’dir
Nane Yağı
Nane yağı yapısındaki 1,8-sineole, limonen ve piperitenon oksit böcek kovucu etkiye sahip bileşenlerdir. Limonen bitkilerdeki zararlı böceklerin uzaklaştırılmasında kullanılır. Piperitenon oksit ve 1,8-sineol’ün ise böcek öldürücü etkilerinin olduğu ve herhangi bir toksisiteye neden olmadıkları bilinmektedir.
Fesleğen Yağı
Fesleğenin yapısındaki limonen, camphor, linalol ve citronellol bileşenlerinden ötürü böcek kovucu etkisi vardır.
Karanfil Yağı
Karanfil yağı içinde bulunan eugenol, β-Caryophyllene, α-Humulene bileşenlerinden ötürü böcek kovucu etki göstermektedir.
Sedir Yağı
Sedir bitkisinin yaprakları tütsü olarak kullanıldığında böcek kovucu etkiye sahiptir. Ayrıca kıyafetlerin içine koku yastıkları ve koku taşları vasıtasıyla konulan birkaç damla sedir yağının böcek ve güveleri uzaklaştırdığı bilinmektedir.
Biberiye Yağı
Yapısında yer alan 1,8 sineole ve limonene böcek kovucu etkiye sahiptir. Biberiye (Rosmarinus officinalis) bitkisinin toz haline getirilmiş yaprakları pireler için uzaklaştırıcı etkiye sahip, oldukça etkili ve güvenli bir uzaklaştırıcıdır.
Kekik Yağı
Bu yağın bileşenlerden linalol; pire ve hamam böceği gibi zararlıları yok edici, timol, kavrakrol gibi maddeler de böcek kovucu etkiye sahiptir.
Rezene Yağı
Yapısında yer alan Anethole gelecek vadeden bir insektisittir. Anethole içeren uçucu yağlar sivrisinek ve larvalarını öldürmek için kullanılabilmektedir. Böceklere karşı da oldukça etkili bir bileşiktir.
Defne Yağı
Laurus nobilis yapraklarından elde edilen uçucu yağın sineklere karşı uzaklaştırıcı etki gösterdiği bilinmektedir.
Itır Yağı
A.graveolens köklerinden izole edilen miristisin ve apiol’un özellikle sineklerde kovucu etkisi olduğu bilinmektedir.
Palmarosa Yağı
Geraniol, geranil, linalool, asetat, citronellol, citral, limonen, gibi aktif bileşikler içeren bitki türünden elde edilen uçucu yağın sivrisineklere karşı etkili bir repellent olduğu bilinmektedir.
Paçuli Yağı
Paçulen, paçulol, linalool alkol,α-bulnesene, ana aktif bileşikleri içerir ve etkili bir repellenttir. Özellikle içinde yukarıda bahsettiğimiz uçucu yağlardan birini veya bir kaçını evinize, bahçenize, elbiselerinize veya direk cildinize uygulayarak kullanabilirsiniz. Fakat unutulmamalıdır ki direk uygulama bazen alerjik reaksiyonlara neden olabilmektedir. Bu nedenle kullanımı esnasında seyreltilmesi daha sağlıklı olacaktır. Bu iş için su, alkol, zeytinyağı veya çiçek suyu “hidrolatlar” vb. kullanılabilir. Yaklaşık seyreltme oranı 1/10 civarında olmalıdır ayrıca kullanacağınız yağların kaliteli olması ve bu yağların içinde istenmeyen aktif metabolitlerin olmaması çok önemlidir.
Bahçenizdeki böcekleri uzaklaştırmak için; 3 L suya 10 damla lavanta yağı, 10 damla da çay ağacı yağı ekleyip sprey şişesinin içinde karıştırıp kullanabilirsiniz.
Böcek kovucu sprey; 150 ml suyun içine 0,5 ml lavanta yağı, 0,5 ml citronella yağı, 0,5 ml palmarosa yağı, 0,5 ml patchouli yağı ekleyip hazırlayabilirsiniz.
Esansiyel sabit yağ şeklinde; 100 ml badem yağı, 20 damla ıtır çiçeği (geranium) yağı, 20 damla fesleğen yağı eklenip cildinize sürebilirsiniz.
Bebek ve Çocuklar için; 200ml Lavanta Çiçek suyu içine ve 10 ml ıtır (Pelargonium Graveolens) yağı eklenerek hazırlanabilir. İkinci bir öneride 15 damla palmorasa (cymbopagon martini), 15 damla sedir (cedrus atlantica) 50 ml argan yağına damlatılır ve kullanılır. Hazırlanan karışım 4-5 saatte bir bebeklere uygulanabilir. Hazırlanan preparatların gün içinde 2-3 saatte bir tazelenmesi gerekir. İstenmeyen bir etki görüldüğünde kullanımı bırakılmalıdır. Yukarıda bahsettiğimiz yöntemleri kullanarak sizde doğal yollarla bu tip haşerelerden kurtulabilirsiniz.
